Szpania Dolina jest swoistą, górniczą wsią górską na północ od Bańskiej Bystrzycy, na pograniczu Niżnych Tatr i Wielkiej Fatry. Znaleziska z neolitu i epoki brązu świadczą o powierzchniowym wydobywaniu miedzi. Szpania Dolina była kiedyś sławna w całej Europie, dzięki bogactwu rud i wydobyciu miedzi.
Pierwsza pisemna zapiska o wsi pochodzi z roku 1263, a po wyczerpaniu złóż w Starych Horach z początkiem XVI wieku przeniesiono tu siedzibę bańsko-bystrzyckiego zakładu miedziowego. Kopalnie przestały być użytkowane w 1888 roku a po ich likwidacji ludność pracowała przeważnie w lasach i w hutach żelaza. Kobiety zajmowały się wyrobem koronek i wieś jest dzisiaj znana z ich wyrobu.
Górniczą przeszłość miejscowości przypominają także przestronne domy, nieregularnie rozstawione w większości na stromych zboczach, z indywidualnie rozwiązanymi szczytami, gankami i gontowymi dachami.
We wsi znajduje się pierwotna, renesansowa, górnicza kołatka z XVI wieku, wczesnorenesansowy gmach plebanii z pierwszej polowy XVII wieku, gotycka kaplica z końca XV wieku i rzymskokatolicki kościół, który powstał po przebudowie starszego, prawdopodobnie romańskiego kościoła w roku 1593. W pobliżu wsi znajduje się techniczny zabytek Szpanio-dolinowy wodociąg.
